پیوندهای قومی در شهرهای مرزی با محوریت شهر مرزی چابهار

چکیده

شهر مرزی چابهار، مرکز شهرستان چابهار استان سیستان و بلوچستان در کنار دریای مَکران، در گوشه‌ی خاوری خلیجی به همین نام، بیرون از تنگه‌ی هرمز و در دهانه‌ی اقیانوس هند قرار دارد. چابهار نه تنها در جغرافیای سیاسی کشور؛ بلکه در جهان دارای نقشی ارزشمند و استراتژیک است؛ زیرا کیلومترها مرز آبی در دریای مکران دارد و خلیج چابهار از یک جایگاه برتر در بیرون تنگه‌ی هرمز برخوردار است. چابهار تنها بندر و شهر مرزی ایران است که در کنار آبهای اقیانوسی قرار گرفته و از دیدگاه اقتصادی، به ویژه ترانزیت کالا و انرژی، در یک گذرگاه استراتژیک قرار داشته و یک «مِگاپورت» (بندر مادر) نیز به شمار می‌رود. قوم بلوچ و طایفه‌های ناحیه و شهر مرزی چابهار با یکپارچگی و همدلی همواره در کنار یکدیگر بوده و هستند تا به رشد و شکوفایی فرهنگ و ادبیات همسان و همبازشان دست یابند و بر خود واجب می‌دانند که دست در دست دولت بگذارند و به پویایی، پیشرفت و امنیت پایدار ناحیه و منطقه کمک کنند. منطقه‌ی آزاد چابهار به انگیزه‌ی قرار گرفتن در یکی از کریدورهای مطرح، می‌تواند بهترین گذرگاه برای ترانزیت (گذرکالا) به کشورهای آسیای مرکزی و افغانستان باشد. ناحیه‌ی چابهار پیوند دهنده‌ی پس کرانه‌های آسیای مرکزی و فلات درونی ایران به آبهای آزاد است. دارا بودن چنین جایگاه پیوندی که پیونددهنده‌ی شمال به جنوب و خاور به باختر است، می‌تواند به عنوان محور گسترش اقتصادی منطقه مورد نگرش قرار گیرد و از این رهگذر می‌توان به توسعه‌ی امنیت در جنوب خاور ایران امیدوار شد. پیوندهای اجتماعی و فرهنگی و هم‌بستگیهای دو سوی مرز، نه تنها انگیزه‌ی کمک به ایجاد امنیت و توسعه‌ی پایدار در شهرهای مرزی می‌شود؛ بلکه به جلوگیری از قاچاق و گروگانگیری و تقویت امنیت در شهرها و منطقه و فرامنطقه نیز کمک می‌شود.

مقدمه

استان سیستان و بلوچستان با پهنه‌ی حدود 181 هزار و 758 کیلومتر مربع (مرکز آمار ایران، 1388: 54) در 25 درجه و 4 دقیقه تا 31 درجه و 29 دقیقه پهنای شمالی و 58 درجه و 55 دقیقه تا 63 درجه و 20 دقیقه درازای خاوری قرار دارد (همان: 52) و به انگیزه داشتن جایگاه ویژه‌ی طبیعی و جغرافیایی، ویژگی سرزمینی، باستانی، تاریخی، سیاسی و اجتماعی، ارزش ویژه‌ای از دید استراتژیک داشته و دروازه‌ی آسیای جنوب خاوری نیز به شمار می‌رود. چابهار تنها بندر و شهر مرزی ایران است که در کنار آبهای اقیانوسی و بیرون از تنگه‌ی هرمز قرار گرفته است و از دیدگاه اقتصادی، به ویژه ترانزیت کالا و انرژی، در یک گذرگاه استراتژیک قرار دارد این استان از دوران باستان گاهواره‌ی فرهنگی، ریشه‌دار بوده است که آثار و نشانه‌های آن از جمله شهر سوخته، شهر و نیایشگاه هخامنشی دهانه‌ی غلامان، آتشکده و کاخ اشکانی کوه خواجه‌ی سیستان، ابزار سنگی لادیز و ماشکید، تپه‌های باستانی دامن و بمپور بلوچستان تاکنون در آن دیده می‌شود. بنابراین، برجستگیهای فرهنگی، اجتماعی و سرزمینی جنوب خاور ایران و توانشهای منطقه‌ای آن، می‌تواند نقش ارزنده‌ای در شکوفایی اقتصاد و امنیت پایدار خاور ایران داشته باشد (کُرزُن، 1350: 318).
شهرستان چابهار با پهنه‌ای حدود 9 هزار و 739 کیلومتر مربع (دفتر تقسیمات کشوری، 1390: 5)، در گوشه‌ی جنوب خاوری استان سیستان و بلوچستان در کنار دریای مَکران و مرز ایران و پاکستان، در 25 درجه و 3 دقیقه تا 26 درجه و 6 دقیقه‌ی پهنای شمالی و 60 درجه و 28 دقیقه تا 61 درجه و 51 دقیقه درازای خاوری قرار داد (دفتر آمار و اطلاعات، 1389: 47).
شهر مرزی، استراتژیک و زیبای چابهار، با پهنه‌ای حدود 25 کیلومتر مربع، در جنوب خاوری استان، در 25 درجه و 17 دقیقه پهنای شمالی و 60 درجه و 37 دقیقه درازای خاوری قرار دارد (مرکز آمار ایران، 1365: 19).
چابهار تنها بندر و شهر مرزی ایران است که در کنار آبهای اقیانوسی و بیرون از تنگه‌ی هرمز قرار گرفته است و از دیدگاه اقتصادی، به ویژه ترانزیت کالا و انرژی، در یک گذرگاه استراتژیک قرار دارد (حاجی رحیمی، 1389: 10).

شهر مرزی چابهار

1. جایگاه جغرافیایی

شهر مرزی و استراتژیک چابهار، مرکز شهرستان چابهار استان سیستان و بلوچستان در کنار آبهای گرم دریای مَکران، در گوشه‌ی خاوری خلیجی به همین نام، در دهانه‌ی اقیانوس هند قرار دارد.
بلندی شهر چابهار از سطح دریا 8 متر و دوری هوایی آن از تهران، 1 هزار و 456 کیلومتر است (جعفری، 1363: 21).
دوری زمینی آن تا باهوکلات 200 سرباز 257، نگور 50، نیک شهر 58 و مرز پاکستان 70 کیلومتر است.
دریای مَکران نه تنها به انگیزه‌های گوناگون اجتماعی، اقتصادی، صنعتی و پیوندی، برای ایران و منطقه دارای ارزش است؛ بلکه به انگیزه‌ی داشتن جایگاه برتر سیاسی و ژئوپلیتیک خود، موضوعهای دیگر را هر چند که ارزشمند هستند، زیر تأثیر قرار داده است (عقلمند، 1367: 395).
شهر مرزی چابهار به انگیزه‌ی چیرگی بر اقیانوس هند و دریای مَکران و نیز جایگاه فیزیکی ویژه‌ی خود، دارای ارزش استراتژیک است و همچنین قرار گرفتن این شهر در آغاز راه‌های زمینی
و در جای برخورد ابر قدرتها از دیرباز جایگاه سیاسی و نظامی ویژه‌ای را بدست آورده است
(افشار سیستانی، 1372: 70-71). از آنجا که شهر چابهار در نزدیکی «مدار رأس السرطان«و منطقه‌ی استوایی قرار گرفته است، دگرگونیهای گرما در فصلهای گوناگون در آن اندک است و پاییز و تابستان در این ناحیه چندان آشکار نیست، به همین رو، برگ‌ریزان پاییزی کمتر دیده می‌شود و درختان سبزی خود را از دست نمی‌دهند.
وجود سبزی درختان در تمامی روزهای سال انگیزه شده که فصلهای چهارگانه را به فصل بهار همانند کنند (همو، 1382: 271).  

2. نام و پیشینه‌ی تاریخ

2. 1. نام

از آنجا که چهار فصل شهر مرزی و ناحیه‌ی چابهار حالت بهاری دارد، این ناحیه به «چهار بهار» شهرت یافته و در پیمایش زمان به «چابهار» تغییر نام داده است.
این ناحیه در گذشته مَکران نامیده می‌شد و امروزه نیز بدین نام سرشناس است. مَکران در دوران هخامنشی در سنگ نوشته‌های داریوش هخامنشی در بیستون و تخت جمشید «ماکا» یا «مکه» نوشته شده و استان چهاردهم بوده است. هرودوت «ماکا» را «مکیا» یا «میکیان» خوانده است (همو: 1371: 26).
مَکران از دو واژه‌ی «ماهی» و «خواران» (ماهی‌خواران) شکل یافته که در پیمایش زمان «مَکران» شده است و این همان معنی «ایکتیو فاجی» است که یونانیان نوشته‌اند (سایکس، 1363: 124).
به هر حال از روزگاران کهن، این ناحیه مَکران نامیده می‌شد. جغرافی‌نگاران اسلامی نیز از جنوب استان سیستان و بلوچستان که شامل چابهار و کرانه‌های آن است، به نام مَکران یاد کرده‌اند و آبهای این کرانه‌ها را از تنگه‌ی هرمز تا بندر گوادر، دریای مَکران خوانده‌اند (افشار سیستانی: 1376: 174).

2. 2. پیشینه‌ی تاریخی

شهر مرزی چابهار در دوران پیشدادی و کیانی در قلمرو آنان بوده است. در روزگار کیانی کی کاووس از نیم روز (سیستان) به کرانه‌ی چابهار آمد و از آنجا به‌هاماوران (حمیر) در یمن شورش برد و آنجا را گشود.
چابهار در دوران هخامنشی تابع استان چهاردهم بود و در دوران اشکانی، به ویژه در روزگار مهرداد اول، تابع پارت بود. در دوران ساسانی، ایران به 33 ناحیه بخش شده بود که مَکران و از جمله چابهار یکی از این نواحی بوده است.
در سال 24 هـ . ق، چابهار به دست سهیل ابن عدی گشوده شد و مردم دادن جزیه را پذیرفتند و گروهی نیز به آیین اسلام گرویدند.
در سال 247 هـ .ق، یعقوب لیث صفاری، نخستین شهریار ایران پس از ساسانی و اسلام و قهرمان ملی ایران بر سیستان چیره شد و تا 252 هـ .ق، مَکران و چابهار نیز به قلمرو او افزوده شد.
در سال 326 هـ .ق، چابهار به دست دیلمیها افتاد. در سال 433 هـ .ق، سلجوقیان، در 609هـ .ق، خوارزم شاهیان، در 628هـ .ق، مغولها و در 799 هـ .ق، تیموریان بر چابهار و مَکران چیره شدند.
در سال 1017 هـ .ق، چابهار و مَکران به دست سپاهیان صفوی گشوده شد. در سال 1150 هـ .ق، سراسر مکران از جمله چابهار و تیس به دست افشاریان افتاد. در سال 1218 هـ .ق، ابراهیم خان ظهیرالدوله، حاکم مَکران و کرمان شد. در آخر دوران قاجار، سرداران محلی از ناتوانی حکومت مرکزی بهره‌گیری کرده و هر ناحیه‌ای از مکران به دست یکی از خانها افتاد. رضاشاه در بهمن سال 1307 ش، بر مَکران و چابهار دست یافت. (همو، 1372: 273).

مسائل قومی و نقش آن در پیوندهای اجتماعی و فرهنگی

1. قومهای پیشین و کنونی چابهار

پیش از ورود و استقرار آریاییها در مَکران و چابهار، بر پایه‌ی گواهی‌نامه‌های بر جای مانده از دوره‌ی پارینه سنگی، نژادهای بومی در این ناحیه می‌زیسته‌اند. جنوب خاور ایران، به ویژه شهر مرزی و بندر چابهار از دیدگاه جغرافیایی، در گذرگاه پیوند تمدنها و ملتها و قومهای گوناگون و در فضای میان نواحی جغرافیایی قرار گرفته است. همین ویژگی، برقراری پیوند با این ناحیه و گذر از فضای آن را ناگزیر ساخته است. افزون بر نژاد مدیترانه‌ای، نژادهای دیگری چون سیاه‌پوست (آفریقایی)، دراویدی، اوریتای و... در ناحیه‌ی چابهار ساکن بوده‌اند. به همین رو، در آنجا فرهنگهای ناهمگونه به هم آمیختند. قومهای امروزی ناحیه و شهر مرزی چابهار بلوچ، براهویی، افغان، مکرانی (مگی)، دهواری، جدگال، مید، کوسه، اُستا (لوری) هستند که در پیمایش زمان و آمیزش با قوم پُرجمعیت و برتر بلوچ فرهنگ، زبان و آیینها و... قوم بلوچ را پذیرفته و سرانجام همه در کنار بلوچها و زیرمجموعه‌ی این قوم به سر بردند (همان: 225-231).
طایفه‌های قوم بلوچ ساکن در شهرستان و شهر مرزی چابهار عبارتند از: بلوچ، جدگال، کوسه، مید، سیاه، اُستا (لوری)، هوت، براهویی، افغان، مَکرانی، دهواری، بِردی، بلیده‌ای، جت، رئیس، رِند، کتری، زین‌الدینی، سادات، جلال‌زهی، گمشاد زهی، سردار زهی، سینگلو، شیخ، شیخزاده، کرنکش، گرگیچ، لوطیا (کوجا)، میر و نوهانی.
جایگاه ژئوپلیتیک، ترکیب قومی و چگونگی تاریخی جنوب خاور ایران شرایط پیچیده‌ای را به لحاظ امنیتی شکل داده است. همجواری این ناحیه با کشور پاکستان و قرار گرفتن در گذرگاه ترانزیت قاچاق مواد مخدر، شکافهای قومی و مذهبی درون منطقه‌ای، پیوستگیهای قومی و مذهبی مردم با آن سوی مرز جمهوری اسلامی ایران، پیچیدگی شرایط امنیتی را تشدید نموده است. از سویی وجود تواناییهای اقتصادی و تواناییهای قابل بهره‌برداری، توانش بهره‌برداری از اقتصاد دریایی، قرار گرفتن در کُریدور جنوب - شمال و نیز نویدبخش آینده‌ی روشن در صورت به کار بردن مدیریت درست در منطقه است.

2. زیست بوم و طایفه‌های بلوچ

جنوب خاور ایران، به ویژه شهر مرزی و بندر چابهار از دیدگاه جغرافیایی، در گذرگاه پیوند تمدنها و ملتها و قومهای گوناگون و در فضای میان نواحی جغرافیایی قرار گرفته است. همین ویژگی، برقراری پیوند با این ناحیه و گذر از فضای آن را ناگزیر ساخته است.
این ناحیه در کرانه‌های شمالی اقیانوس هند قرار گرفته و پیوند دهنده‌ی پس کرانه‌های آسیای مرکزی و فلات درونی ایران به آبهای آزاد و همچنین پیونددهنده‌ی آسیای جنوبی و آسیای جنوب باختری و اروپاست.
دارا بودن چنین جایگاه پیوندی که پیونددهنده‌ی شمال به جنوب و خاورمیانه‌ی باختر است، می‌تواند به عنوان محور گسترش اقتصادی منطقه مورد نگرش قرار گیرد و از این رهگذر به توسعه‌ی امنیت در جنوب خاور ایران، بویژه ناحیه چابهار امیدوار گردد (آجورلو، 1389: 45).

پیوندهای قومی و نقش آن در پایگاه‌های یگانگی

1. پیوند قومی در دفاع سرزمینی

سرزمین و مردم مفهوم‌های آمیخته به هم هستند. جامعه معنای خود را از سرزمین می‌گیرد و سرزمین بر پایه‌ی پیوندهای اجتماعی تعریف می‌شود. یک سری پیوندهای اسطوره‌ای میان مردم و نمادها وجود دارد که این پیوند به جامعه‌های نخستین محدود نمی‌شود. کشورهای نوپدید آمده نیز مجموعه‌ی توانمندی از نمادها از جمله یادمانهای ملی، زیارتگاه‌ها، جاهای مقدس و بناهای یادبود را برای پیوندهای اجتماعی یا سرزمین به کار می‌گیرند تا سرزمین خواهی و دفاع از آن را نیرومند کنند. بنابراین، می‌تواند با نیرومند کردن نمادهای اجتماعی و فرهنگی پیوند مردم با سرزمین را در راستای دفاع سرزمینی نیرومند کرد (قلی‌زاده، 1389: 83).
قوم بلوچ و طایفه‌های ناحیه و شهر مرزی چابهار از دیدگاه دین، زبان، و آیین، همسانیهایی دارند. زبان، دینداری، میهن‌دوستی، جوانمردی، بردباری، سخت‌کوشی، میهمان‌نوازی، ساده‌زیستی و... از ویژگیهای همگانی آنان است. افزون بر آن، دارای نژاد و خاستگاه انباز شده می‌باشند و ایرانی هستند (کمیسیون ملی یونسکو در ایران، 1342: 98).
این قوم و طایفه‌ها با آن که در زندگی تاریخی چند هزار ساله‌ی خود، پیوسته با سازه‌های نامساعد طبیعی و یورشهای پی در پی بیگانگان روبرو بودند؛ ولی هرگز آبادانی سرزمین خویش را فراموش نکردند و هر بار پس از راندن دشمنان، به نیروی پایمردی به آبادانی سرزمین خود پرداختند و در این راه نیز پیروز بوده‌اند (شاه حسینی، 1355: 25).

2. پیوند قومی در میان مردم و ناحیه و شهر

قوم بلوچ و طایفه‌های ناحیه و شهر مرزی چابهار با یکپارچگی و همدلی همواره در کنار یکدیگر بوده و هستند تا به رشد و شکوفایی فرهنگ و ادبیات همسان و همبازشان دست یابند و بر خود بایسته می‌دانند که دست در دست دولت بگذارند و به پویایی، پیشرفت و امنیت پایدار ناحیه و منطقه نیز کمک کنند.
برجستگیهای فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، سرزمینی و منطقه‌ای جنوب خاور ایران، به ویژه ناحیه و شهر مرزی چابهار، نه تنها می‌تواند به عنوان نمادی از فرهنگ توانگر منطقه باشد؛ بلکه این ویژگیها و توانشهای ناحیه‌ای و منطقه‌ای می‌تواند نقش ارزنده‌ای در شکوفایی اقتصاد و امنیت پایدار خاور ایران داشته باشد (کُرزُن، 1350: 318).
قوم بلوچ و طایفه‌های این ناحیه با احساسی پایدار نسبت به قومیت خود از احساس تعلق به پیکره‌ی واحد ایران اسلامی برخوردارند. این روحیه و احساس استوار بایستی در این مرزنشینان که در پیمایش تاریخ کهن خود، به عنوان مرز نشین همیشه سپاه و جانباز بوده‌اند، نه تنها باید نیرومند و پشتیبانی شود؛ بلکه بایستی روی آن سرمایه‌گذاری شود.

3. پیوند قومی در دو سوی مرز

قاچاق مواد مخدر با شرارت و ناامنی از جمله تروریستی و گروگان‌گیری پیوند نزدیک دارد و سازه‌های بسیار دیگری، دست به دست هم داده تا جایگاه امنیتی ویژه‌ای پدید آورد، از جمله دور بودن از مرکز و توسعه نیافتگی در ساختارهای اجتماعی و اقتصادی، تنگدستی شدید اقتصادی، وجود مرز دراز و سختی کنترل آن، شرایط اقلیمی و جغرافیای گمراه کننده، عدم کنترل پاکستان بر نواحی همجوار و سرانجام موضوع‌های فرهنگی، اجتماعی، تاریخی و دادوستدهایی که همه‌ی این سازه‌ها با یکدیگر دارند، بستر پیدایی و گسترش ناامنیها را در مرز جنوب خاوری و ناحیه‌ی چابهار فراهم می‌آورد.
با یک نگرش ژرف، بسیاری از این سازه‌های ناحیه‌ای، یک استعداد توانایی و توانش توسعه‌ای بشمار می‌روند؛ برای نمونه به وجود مرز یا فرهنگ مردم ناحیه، به عنوان یک جای نیروی تأثیرپذیر باید نگاه کرد و در فراهم کردن امنیت شهر مرزی و ناحیه‌ی چابهار از آن بهره گرفت (حسینی، 1378: 6).
در جهان کنونی فرهنگ انبار شده، نقش بنیانی در همگرایی و همبستگی سیاستهای همسو دارد؛ اما معنی‌های فرهنگ همباز واگردانیهایی یافته است. دیگرگون شدن فرهنگی در سده‌های تازه از دیگرگون شدن صنعتی تأثیر پذیرفته و اقتصاد در کالبُد فرهنگ مصرفی، پیوندهای اجتماعی جامعه‌ها را زیر تأثیر قرار داده است.
قومهای ساکن در دو سو‌ی مرز پاکستان و ایران از دیدگاه آیینهای روای اجتماعی و ملی از انبازیهای بسیاری برخوردارند، به گونه‌ای که در سنجش این طایفه‌ها ویژگیهای ویژه، بسیار کمتر از ویژگیهای همباز میان آن‌ها میتوان یافت که این امر از ریشه‌های ژرف و سنتی طایفه‌های بالا اثرپذیر است.
در بررسی ویژگیهای همباز ایران و پاکستان، می‌توان از موضوعهای زیر نام برد:

3. 1. برگزاری نشستهای ملی

در این دو سرزمین، آیینهای همبازی در آیینها و گردهماییهای همگانی چون روشهای مهمانی، گردهمایی سوگ و دلداری دادن، جشنهای عروسی، ختنه‌سوری، نامگذاری، جشنهای ملی و دینی کاربرد دارد که هنوز شکل بومی خود را نگاه داشته است. افزون بر آن، سازه‌های دینی و هویت اسلامی، انگیزه‌ی شکل‌گیری همگرایی منطقه می‌گردد.

3. 2. میهمان‌نوازی

گرامی داشتن میهمان و میهمان دوستی از جمله ویژگیهای مردم دوسوی مرز است. تمام کسان خانواده و محله در این میهمانیها شرکت می‌کنند. یکی از ویژگیهای چنین نشستهایی سادگی است؛ به گونه‌ای که برگزاری آنها تحمیل و دشواری برای آنها به بار نمی‌آورد.

3. 3. احترام به بزرگان

در تمامی جامعه‌ها سرپرستان خانواده‌ها از جایگاه ویژه برخوردارند و همه در خدمت بزرگسالان بوده و این کار به گونه‌ی یک روش اجتماعی در آنها نهادینه شده است.

4. 3. شیوه‌ی زندگی

هنوز در بخشهای روستایی و عشایری در تمام دوسوی مرز، زندگی به گونه‌ی ساده و به دور از تجمل و ادا درآوردن (تقلید) است. جای زندگی آنها در روستاها در کلبه‌های محلی و در شهرهای کوچک در خانه‌های سنتی است. ابزار زندگی نیز در این جامعه‌ها یکسان است؛ حتی خوراکی عمومی نیز در دوسوی مرز همانند است.

3. 5. تعاون و همکاری

«بجار» یا تعاون از پسندیده‌ترین روشهای مردم در دو سوی مرز است که در میان قومها و کشورهای دیگر همانند آن وجود ندارد؛ برای نمونه در برگزاری جشنهای ملی و همسرگزینی، خویشان و نزدیکان به گونه‌ای در هزینه‌ها شرکت دارند. اگر آسیبی به کسی وارد شود، دیگران وی را همراهی می‌کنند که گونه‌ای بیمه‌ی سنتی است.
بزرگداشت روزهای ملی، دینی و عیدهای همگانی، چون عیدهای فطر و قربان، تولد حضرت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، ماه رمضان و شبهای قدر مورد نگرش است (عصاریان نژاد، 1386: 30-33).
به هر حال؛ همسانیهای فرهنگی ساختار جمعیتی دو سوی مرزهای جنوب خاور ایران در ناحیه‌ی چابهار، فضای مساعدی را برای رشد هر گونه اقدام ضد امنیتی در منطقه پدید آورده است. برای تغییر ساختار و ایجاد جریان همگرایی در کناره‌ی مرز جنوب خاوری کشور، بایسته است طرح‌های علمی و کاربردی تهیه و اجرا گردد. این طرح‌ها می‌تواند در کالبُد طرح‌های اقتصادی، صنعتی، کشاورزی و با دهش برتریهای ویژه و با انتقال و یا کوچیدن به گونه‌ی بلند مدت اجرا شود (رضوی، 1380: 18).

4. همبستگی ملی و فراملی

ریشه‌ی ناامنی‌های موجود در خاور ایران، ترکیبی از موضوع‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، نظامی، اجتماعی و... بوده و برای رویارویی با آن، بایسته است به تلفیقی از همکاریهای همانند روی آورد. در این زمینه می‌توان به وجود پیوند میان منافع اقتصادی مردم منطقه و شرارت و ناامنی اشاره کرد. نهادهای مسئول باید در چهارچوب برنامه‌ای منظم، بتوانند این پیوند را به شکل مخالف جریان موجود سازماندهی نمایند (افشار سیستانی، 1389: 90).
آسیبهای روانی و فرهنگی، گرایش به مصرف مواد مخدر و خطرهای برآمده از آن، نه تنها جمهوری اسلامی ایران را؛ بلکه تمامی جامعه‌های جهانی را مورد تهدید قرار داده است؛ در حالی که ایران با بهره‌گیری از هزینه‌های ملی، به تنهایی بار مبارزه با یک تهدید جهانی را به عهده گرفته است. برای مبارزه با قاچاق و مرزهای ناامن، بایسته است اراده‌ای جهانی شکل گرفته و هزینه‌های رویارویی با آن را همه‌ی کشورهای جهان بر عهده گیرند (همانجا).
فراهم کردن امنیت پایدار به وجود یک دکترین استوار امنیتی درست، با همبستگی ملی و فراملی که برابر رُخدادهای اجتماعی، جغرافیایی، اقتصادی، تاریخی، مذهبی، قومی و سیاسی است، باز می‌گردد. نبود یک سیاست روشن امنیت ملی که مورد پذیرش همه‌ی بخشهای حکومت باشد و برخوردهای بخشی و سلیقه‌ای، بویژه درباره‌ی قومها، امنیت را در جنوب خاور ایران از جمله ناحیه‌ی چابهار، آسیب‌پذیر میکند.
در این دیدگاه، به بنیانی‌ترین سازه در فراهم کردن امنیت؛ یعنی به نقش مردم نگاه نمی‌شود و امنیت همگانی از این رویکرد رنج می‌برد (حسینی، 1378: 6).
جنوب خاور ایران از جمله چابهار، دارای جایگاه ویژه‌ای است و همیشه به انگیزه‌ی این جایگاه، در معرض تهدید و فرصت بوده و می‌تواند با پرداخت کمترین هزینه‌ها، امنیت خود را نگاه دارد و آن محقق نخواهد بود، جز اینکه برای مبارزه با قاچاق و مرزهای ناامن بین‌المللی، با تدبیر و خویشتن‌داری، با برنامه‌ریزی و درایت و مدیریتی مهم در جذب سرمایه‌های کلان از مناطق و کشورهای گوناگون گام برداشته شود و با ایجاد بنگاه‌های بزرگ کشور و مراکز بازرگانی و بهره‌گیری از سرمایه‌های خارجی و درگیر کردن آنان در این ناحیه، نه تنها امنیت خود را نگاه می‌دارد؛ بلکه دیگران را نیز تشویق می‌کند تا امنیت ایران، استان و ناحیه و شهر مرزی چابهار را نگاه دارند.
این سرمایه‌گذاری می‌تواند انگیزه‌ی رشد شگفت‌انگیزی در کوششهای اقتصادی باشد که خود تأثیر بسیاری در امنیت منطقه‌ای و همبستگی ملی و فراملی دارد.
سازه‌ی ریشه‌ای در پیوستن انسان به دولت کشور، فراهم کردن نیازهای زندگی و برآورده کردن چسبندگیها به تصمیم و برآورد سودها و شمردن سود و زیان بستگی دارد و هر یک از اعضا، بدون چشم‌انداز دست‌یابی به آینده‌ی بهتر، در این همکاریها وارد نخواهند شد و به بیان دیگر، تشکیل جامعه‌ی درونی بیشتر از آنکه از شمردن سود و زیان اثرپذیر باشد از گرایشهای هستی سرچشمه می‌گیرد؛ اما در همکاریهای بین‌المللی، نقش این گرایشها کاهش می‌یابد (عصاریان‌نژاد، 1386: 10).

مسائل قومی و نقش آن در اقتصاد

1. جایگاه ویژه‌ی جغرافیایی چابهار

با نگرش به جایگاه جغرافیایی سیاسی شهرستان و شهر مرزی چابهار، این ناحیه را همواره در جایگاه تهدیدها و خطرهای گوناگون، به ویژه بیکاری، پراکندگی کانونهای جمعیتی، کناره‌ای بودن ناحیه، دشواریهای سرزمینی، مانند باران اندک و خشکسالی، سیل و گرمای شدید قرار داده شده است. چابهار در آینده‌ی نزدیک بهترین گذرگاه برای ترانزیت مسافر و کالا خواهد بود. با ایجاد راه آهن چابهار- مشهد و چابهار - زاهدان، خط ریلی این گذرگاه بهتر از این پیش پرکار خواهد بود. چابهار با برخورداری از جایگاه ویژه‌ی جغرافیایی و منطقه‌ی آزاد تجاری و صنعتی، محور توسعه‌ی شرق کشور و پیوند دهنده و پل پیوند کشورهای آسیای مرکزی بوده و بستر درخوری برای جذب سرمایه‌گذاری درونی و بیرونی به شمار می‌آید. وجود اینگونه تواناییها، سازه‌ی بنیانی رشد و گسترش اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و نظامی است. بنابراین، برای فراهم نمودن امنیت، بسترسازی سرمایه‌گذاری و کشش سرمایه، به منظور کششهای اقتصادی و کارآفرینی و توسعه‌ی اشتغال راهگشای بوده و این امر انگیزه‌ی افزایش و بالابردن امنیت و توسعه‌ی پایدار در این ناحیه از کشور را فراهم خواهد ساخت. به همین رو آمادگی در برابر خطرها و تهدیدها، می‌تواند به پایداری امنیت منطقه کمک کند. به منظور آمادگی و رویارویی با تهدیدها، بهره‌گیری از ویژگی‌ها و جایگاه اقتصادی چابهار و دست یافتگیها و تواناییهای اقتصادی آن می‌تواند به گسترش امنیت و رشد پایداری آن کمک کند (صفری، 1389: 107).
افزون بر آن، چابهار از دیدگاه اقتصادی، به ویژه ترانزیت کالا و انرژی، در یک گذرگاه استراتژیک قرار دارد و یک «مِگاپورت» (بندر مادر) نیز به شمار می‌رود. (خرم: 1382: 84).

2. منطقه آزاد و داد و ستد اقتصادی در دو سوی مرز

منطقه‌ی آزاد تجاری - صنعتی چابهار، با پهنه‌ای حدود چهارده هزار هکتار، در خاور خلیج‌فارس و در کنار شهر مرزی و بندری چابهار و دریای مکران و هفتاد کیلومتری مرز ایران و پاکستان قرار گرفته است. چابهار به عنوان زنجیره‌ی چرخ ترانزیت خاور کشور در بُعد ملی، به عنوان تکیه‌گاه (توسعه‌ی محور شرق) و در بُعد فراملی، به عنوان پل پیوندی کشورهای آسیای مرکزی و کشورهای جنوب خاور آسیا برای ورود به بازارهای جهانی است.
منطقه آزاد جهان به انگیزه‌ی قرار گرفتن در یکی از کُریدورهای مطرح، می‌تواند بهترن گذرگاه برای ترانزیت (گذرکالا) به کشورهای آسیای مرکزی و افغانستان باشد.
بزرگترین دشواری این منطقه، آماده نبودن زیرساختها و فراهم نبودن توانشهای پهلوگیری کشتیهای بزرگ در اسکله‌های چابهار است. اسلکه‌ی شهید کلانتری، توانایی پهلو‌گیری کشتیهای 45 هزار تنی را دارد که اقیانوس پیما نیستند و بازرگانان و صاحبان کالا، گرایشی برای بهره‌گیری از این بندر ندارند.
اسکله‌ی شهید بهشتی نیز در حال کامل شدن است. با نگرش به قراردادهایی که با قرارگاه خاتم‌الانبیا بسته شده است، اسکله‌ی شهید بهشتی با توانایی پهلوگیری کشتیهای اقیانوس‌پیما و بزرگ کانتینری کامل خواهد شد. همچنین با نگرش به قرار گرفتن منطقه آزاد چابهار، در گذرگاه ترانزیت هوایی، مصوبه‌ی ساختن فرودگاه بین‌المللی چابهار در آبان 1389 از سوی دولت تصویب شده و منطقه‌ی آزاد چابهار تعهد نموده در پیمایش چند ساله، فرودگاه را بسازد. بنابراین چابهار در آینده‌ی نزدیک بهترین گذرگاه برای ترانزیت مسافر و کالا خواهد بود. با ایجاد راه آهن چابهار- مشهد و چابهار - زاهدان، خط ریلی این گذرگاه بهتر از این پیش پرکار خواهد بود.
گمرکها در گذرگاه ترانزیت کالا قرار دارند و بیشترین مسئولیت آنها ارائه خدمات، برای گذر کالا از مرز کشورهاست. گمرک شهر مرزی چابهار نیز با بهره‌گیری از نیروی کارآزموده، تاکنون همکاری بسیار خوبی با منطقه‌ی آزاد چابهار داشته است (احساندار، 19-18: 1389).
آزمونهای جهانی، بازگوکننده‌ی آن است که مناطق آزاد، در کنار دیگر سازوکارهای گسترش اقتصادی، موتورهای جنبنده‌ی اقتصاد در یک محدوده‌ی جغرافیایی و سپس ملی و منطقه‌ای به شمار می‌روند. یکی از هدفهای بنیانی ایجاد این مناطق، کشیدن سرمایه‌گذاران درونی و بیرونی و اشتغال‌زایی و شکوفایی اقتصادی است. برای ایجاد و بهره‌دهی مناطق آزاد ویژه‌ی اقتصادی، دو زیرساخت بایسته است: زیرساختهای ساختاری و قانونی و زیرساخت عمرانی و فیزیکی (فیروزآبادی، 9:1388).

3. گردشگری

کرانه‌های دریای مَکران در ناحیه و شهر مرزی چابهار از دیدگاه فراخواندن گردشگر و گذراندن زمان آسوده در زمستان، می‌تواند با سرمایه‌گذاریهای بایسته برای فراهم آوردن توانشهای رفاهی و تفریحی، یکی از جاهای ارزشمند گردشگری زمستانی به شمار آید. قرار گرفتن شهر مرزی چابهار در جنوبی‌ترین نقطه‌ی خاور خلیج زیبای چابهار و در کرانه‌ی شمالی دریای مَکران، چشم‌انداز بسیار زیبایی را به آن بخشیده است. در روز، تابش خورشید بر سطح دریا و در شب، تابش ماه و مهتاب در فضای کرانه‌های سُربگون چابهار، احساس برانگیز است (افشار سیستانی، 360:1372).
در منطقه‌ی چابهار نیز زمینه‌ی غواصی، قایق‌سواری تفریحی، ماهیگیری و... وجود دارد و از 1387 مسابقه‌های رزمایش ارگانهای دریایی کشور به گونه‌ی منظم در آنجا برگزار شده است. این ناحیه در حال تبدیل به سایت ورزشهای دریایی کشور است و همه‌ی این سازه‌ها در توسعه‌ی گردشگری دریایی، به ویژه رفاه اجتماعی و امنیت منطقه و فرامنطقه تأثیرگذارده است (حاجی رحیمی، 18:1389).

نتیجه‌گیری

قاچاق بی‌رویه‌ی مواد مخدر، سلاح، مواد منفجره، قاچاق انسان و کوشش‌های گروه‌های تروریستی به بهانه‌ی دوگانگیهای قومی و مذهبی از جمله ناامنی در جنوب خاورایران، به ویژه ناحیه و شهر مرزی چابهار است. در این راستا، با نگرش شرایط جغرافیایی و اجتماعی جنوب خاور کشور در ناحیه‌ی چابهار، به ویژه شهر مرزی چابهار، با بهره‌گیری از تواناییهای پایدار قومها در ایجاد امنیت پایدار منطقه با دلگرمی بر امنیت «قوم محور» از راه شکل دادن هویت قومی و پیوند با هویت ملی، می‌توان در جهت امنیت پایدار در نواحی مرزی گام برداشت.
داده‌های پژوهشی نشان می‌دهد که با نگرش به پیشینه‌ی دیرین همزیستی آشتی جویانه‌ی قومها، رخنه‌ی بزرگان در میان اعضا و احترام به آنها، پیوند سران طایفه‌ها با یکدیگر و همکاری برای زندگی بهتر قومی است و همچنین پایبندی به اصلها و قانونها، همگرایی در میان قومها و نیز یگانگی در باورها و ریشه‌های همباز قومی و بستگیهای خانوادگی در قومهای گوناگون ناحیه، می‌توان با بهره‌گیری و دلگرم بر نکته‌های پایدار قوم‌های منطقه با نگرش به شمار گم و همگرایی بسیار در میان آنان و خواسته و انبازی کردن قومها، در ایجاد امنیت از راه همکاری با نهادهای امنیتی و تشکیل پایگاه بسیج محلی و پیگیری موضوعها و گفت و شنود از طریق ریش سفیدان، می‌توان با ساماندهی و مدیریت یکپارچه و دلگرم بر نیروهای خودِ قومها، در جهت امنیت پایدار ناحیه‌ی مرزی چابهار گام برداشت.
پیوندهای اجتماعی و فرهنگی و همبستگی‌های دوسوی مرز، نه تنها انگیزه‌ی کمک به ایجاد امنیت و توسعه‌ی پایدار در شهرهای مرزی می‌شود؛ بلکه کمک به هم سنگ کردن قاچاق و گروگانگیری و پایداری در شهرها و منطقه و فرامنطقه می‌شود.
به هرحال، جنوب خاور ایران با داشتن تواناییهای ژئوپلیتیک بسیار اقتصادی، امنیتی و دسترسی رِسانه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی، دارای کارکردهای پدیدآورنده‌ی توانایی در کشور است که تا امروز فراموش شده و با وجود دارا بودن تواناییهای طبیعی و انسانی به ویژه که دیگر نواحی ایران، بدون چنین ویژگیهایی هستند از این توانمندیهای محیطی و فضایی - مکانی آن، بهره‌برداری درخوری صورت نگرفته است (ابراهیم‌زاده، 6:1390).
امیدوارم در آینده با بهره‌گیری از دیدگاه‌های علمی پژوهشگران و آگاهان سیاسی، امنیتی و دانشگاهی، در پی راهبردهای راهگُشا در این زمینه برآییم.
این سرزمین اهورایی، گرچه مزه‌ی تلخیها را چشیده و زیر بار سختیها و بی‌مهریهای گذشتگان خمیده، اما با درخششِ انقلاب اسلامی، جان گرفته و در پرتوی استقلال، آزادی و جمهوری اسلامی، شادابی یافته است و می‌رود تا گرد محروم بودن را از چهره بِزُداید و با نمونه‌هایی از تلاشِ دولت مردانی خدمتگزار، چکادهای فرازنده‌ی شکوفایی را تسخیر کند.

پی‌نوشت:

1. نویسنده و پژوهشگر ایرانشناس و دکتری جامعه‌شناسی.

منابع تحقیق :
کتاب
- آجرلو، محمد؛ «توسعه‌ی شبکه‌ی ارتباطی محور توسعه و امنیت در سیستان و بلوچستان»، خلاصه مقالات همایش جغرافیا، توسعه، دفاع و امنیت در جنوب شرق کشور، تهران: دانشگاه جامع امام صادق، 1389.
- ابراهیم زاده، عیسی؛ فراخوان همایش شهرهای مرزی و امنیت، چالشها و رهیافتها، زاهدان: پژوهشکده‌ی علوم زمین و جغرافیا، 1390.
- افشار سیستانی، ایرج؛ بلوچستان و تمدن دیرینه‌ی آن، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی؛ 1371.
- ــــ ؛ چابهار و دریای پارس، زاهدان: انتشارات صدیقی، 1372.
- ــــ ؛ نام دریای پارس و دریای مازندان و بندرها و جزیره‌های ایرانی، تهران: کشتیرانی و الفجر هشت، 1376.
- ــــ ؛ پژوهش در نام شهرهای ایران، تهران: انتشارات روزنه، چاپ دوم، 1382.
-ــــ ؛ خلاصه مقالات همایش جغرافیا، توسعه، دفاع و امنیت در جنوب شرق کشور، تهران: دانشگاه جامع امام صادق، 1389.
- جعفری، عباس؛ شناسنامه‌ی جغرافیای طبیعی ایران، تهران: مؤسسه گیتیاشناسی، 1363.
- حسینی، سید محمود؛ سیمای سیستان و بلوچستان، زاهدان: استانداری سیستان و بلوچستان، 1380.
- دفتر آمار و اطلاعات؛ سالنامه‌ی آماری سیستان و بلوچستان، زاهدان: معاونت برنامه‌ریزی سیستان و بلوچستان، 1389.
- دفتر تقسیمات کشوری؛ پهنه‌ی شهرستانهای ایران، تهران: وزارت کشور، 1390.
- سایکس، سرپرستی؛ سفرنامه‌ی سرپرستی سایکس، ترجمه‌ی حسین سعادت نوری، تهران: انتشارات لوحه، 1363.
- شاه حسینی، ناصرالدین؛ تقدیس سرزمین ایران در آیین ایرانی، تهران: شورای عالی فرهنگ و هنر، 1355.
- صفری، جلیل؛ «بررسی جغرافیای اقتصادی شهرستان چابهار و نقش آن در تأمین امنیت جنوب شرق کشور»، مجموعه مقالات همایش جغرافیا، توسعه، دفاع و امنیت در جنوب شرقی کشور، تهران: دانشگاه جامع امام حسین (علیه السلام)، 1390.
- عصاریان‌نژاد، حسین؛ بسترهای همگرایی منطقه‌ای آسیای جنوب غرب، تهران: دانشگاه عالی دفاع ملی، 1386.
- عقلمند، احمد؛ تحلیلی بر اوضاع ژئوپلیتیک و استراتژیک خلیج‌فارس، مجموعه مقالات مسائل خلیج‌فارس، تهران: مرکز مطالعات خلیج‌فارس، 1367.
- قلی‌زاده، سید ابراهیم؛ نقش قوم بلوچ در دفاع سرزمینی جنوب شرق کشور، تهران: دانشگاه امام حسین، 1389.
- کُرزُن، جورج؛ ایران و قضیه‌ی ایران، جلد دوم، ترجمه‌ی وحید مازندرانی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1350.
- کمیسیون ملی یونسکو در ایران؛ ایرانشهر، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، جلد اول، 1342.
- مرکز آمار ملی ایران؛ شناسنامه‌ی شهرهای کشور، استان سیستان و بلوچستان، جلد سیزدهم، 1365.
-ــــ ؛؛ سالنامه‌ی آماری کشور 1387، تهران: دفتر ریاست امور بین‌الملل و روابط عمومی، 1388.
-ــــ ؛؛ نتایج کلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1385، استان سیستان و بلوچستان، تهران: دفتر ریاست امور بین‌الملل و روابط عمومی، 1388.
مقاله
- احساندار، نرگس؛ «جایگاه مناطق آزاد در حوزه‌ی حمل و نقل ترانزیت کجاست»، ماهنامه‌ی پیام دریا، سال نوزدهم، شماره‌ی 198، دی ماه 1389.
- حاجی رحیمی، سعید؛ «نقش منطقه‌ی آزاد چابهار در ترانزیت کالا»، ماهنامه‌ی پیام دریا، سال نوزدهم، شماره‌ی 198، 1389.
- حسینی، سید محمود؛ «مشکلات امنیتی و موانع توسعه در سیستان و بلوچستان»، روزنامه‌ی سیاست امروز، 21 آذر 1378.
- خرم، احمد؛ «ما می‌توانیم بندر چابهار را به یک مگاپورت تبدیل کنیم»، ماهنامه‌ی پیام دریا، سال دوازدهم، شماره‌ی 121، آبان 1382.
- رضوی، سید حمید؛ اولویت‌های امنیتی در شرق کشور، روزنامه‌ی ایران، سال هشتم، شماره‌ی 2038، 8 بهمن 1380.
- فیروزآبادی، کمال؛ «جایگاه مناطق آزاد»، ماهنامه‌ی خبری- تحلیلی آغاز، سال دوم، شماره‌ی 18، آبان 1388.

منبع مقاله :
فصلنامه تخصصی مطالعات خلیج‌فارس، شماره استاندار بین‌المللی 0220-2383، سال دوم، شماره دوم (پیاپی 6)، تابستان 1395